تاریخچه قهوه

تلخیش شیرین است. این جواب خیلی از افرادیست که قهوه را بعنوان نوشیدنی اولشان انتخاب کرده اند؛ خیلی از ما ممکن است انواع و اقسام قهوه، روش های دم کردن، حتی تزئین و کلی موارد دیگر درباره ی قهوه را بدانیم یا در بدترین حالت اطلاعات اندکی ازشون داشته باشیم. اما واقعا تاریخچه قهوه چیست؟

افراد خیلی کمی هستن که بدونن این قهوه چه فرازو نشیبی و طی کرده که الان به دست ما رسیده. منظورم دقیقا فرایند تولید قهوه نیست! خیلی قبل تر از آن! وقتی که اولین دانه ی قهوه را کشف کردن!

در ادامه با ما همراه باشید تا با هم بفهمیم واقعا داستان این نوشیدنی جذاب چیست؟

تاریخچه قهوه از یک بز شروع شد؟!

در مورد تاریخچه ی اولین دانه ی قهوه خیلی داستان های متعددی نقل شده. مثل خیلی از موضوعات دیگه که متأسفانه منبع و مدرک معتبری ازشون در دسترس نیست. ولی ی ماجرا هست که بیشتر از بقیه قابل اطمینانه.

فلات اتیوپی اولین خاستگاه دانه ی قهوه

با توجه به شواهد و مدارک در حال حاضر میتوان گفت فلات اتیوپی اولین مکانی بوده است که گیاه قهوه در آن کشف شده است.  در ابتدا قهوه با نام “کافا” سر زبان ها افتاد زیرا نام آن منطقه ای که گیاه قهوه در آنجا رشد کرد “کافا” بود.

بز با برکت

  آنطور که طی سالیان متوالی نقل شده در اوایل قرن یازدهم در کشور اتیوپی، یک قبیله ای بنام «گالا» وجود داشت که درون این قبیله روزی چوپانی بنام «کالِدی» گله ی بزهای خود را برای چِرا به طبیعت برد، بزها از گیاهی تغذیه کردند که سبب شد تا کل شب را بیدار بمانند و نتوانند بخوابند.

  به همین خاطر بسیار سر و صدا کردند و این مزاحمت باعث ناراحتی چوپان و بقیه اهالی شد. آن شب هر طور که بود گذشت؛ صبح چوپان به منزل پیر(ریش‌سفید) روستا رفت و به‌طور کامل قضیه را برایش تعریف کرد، بعد از شنیدن کامل ماجرا، او به کالدی میگوید مقداری از آن دانه ها برایم بیاور تا بتوانم بهتر بررسی کنم.

اولین نوشیدنی قهوه

  پیر روستا از دانه ها یک نوشیدنی درست میکند و مینوشد. هر چه به نیمه شب نزدیکتر میشد بیشتر از بیدار ماندنش متعجب میشود، تا جایی به خودش می آید و میبیند که خورشید در حال طلوع کردن است.

ترویج قهوه در روستا

  پس از آن شب کم‌کم خبر کشف این گیاه بینظیر در بین مردم روستا پخش شد و به مرور مورد استقبال همگان قرار گرفت. قهوه به عضوی جدا نشدنی در سبد غذایی مردم تبدیل شد تا این اندازه که از گیلاس قهوه عصاره ای تهیه کردند تا علاوه بر بهره‌گیری از خواص آن در نوشیدنی، در غذاها و تنقلاتی که از آنها تغذیه میکردند نیز بهره‌مند شوند.

کالبد شکافی دانه ی قهوه

  همه‌ی این اتفاق ها افتاد و قهوه وارد زندگی مردم روستا شد، اما بیاید از نزدیکتر به این گیاه دوست داشتنی نگاه کنیم.

اول گیلاس قهوه بعد دانه ی قهوه

  هر دانه ی قهوه ای که آسیاب میشود و مورد استفاده قرار میگیرد، قبل از طی کردن تمامی این مراحل، ابتدا در داخل میوه ای گیلاسی شکل که بخاطر شباهت ظاهری آن به گیلاس، آن را با نام «گیلاس قهوه» میشناسند. لازم به ذکر است که درخت گیلاس قهوه در تمامی فصول همواره سبز و خرم باقی می ماند.

با دقت بیشتر نگاه کنیم!

  درون هر گیلاس قهوه، دو دانه ی قهوه وجود دارد که به هر کدام از آنها هسته ی گیلاس قهوه میگویند. گفتنی است که این دو مغز دقیقا کنار هم قرار گرفته اند و به همین خاطر است که شکل ظاهری هر دانه ی قهوه به ظاهر حالت نیمه دارد.

  ساختمان و ساختار هر گیلاس قهوه از نگاه نزدیک دارای لایه های متعددی است که در تصویر زیر میتوانید آنها را مشاهده کنید.

انواع گیاه قهوه

  تنوع در گیاه قهوه بسیار بالاست. به‌طوری که در حال حاضر بیش از 80 نوع قهوه شناسایی شده است که تنوع عوامل تاثیر در پرورش مثل عوامل جغرافیایی، باعث ایجاد این تنوع گستره شده است.

  اما از این تعداد،  فقط 2 نوع «عَرَبیکا» و «روبوستا» هستند که توانسته اند شهرت خود را در بین مردم کل جهان جا بیاندازند. باز بین این دو، قهوه عربیکا است که از شهرت و محبوبیت چشمگیری برخوردار است.

مدت زمان فرایند کاشت، داشت و برداشت قهوه عربیکا

  درخت قهوه گیاهی است که فرایند رشد و محصول دادن آن زمان بر است و نیاز به شکیبایی دارد که در ادامه به روش کشت قهوه عربیکا میپردازیم.

  مثل هر درخت دیگری گیاه قهوه هم باید ابتدا جوانه بزند. برای انجام اینکار میتوان از دو روش استفاده کرد که در ادامه به آنها میپردازیم.

  1- روش اول این است که در اوایل فصولی که بارندگی در آنها زیاد است، 20 دانه را درون خاک میکارند تا جوانه بزند. لازم بذکر است که این شیوه آنچنان بازخورد مطلوبی ندارد؛ به قدری که در خوش بینانه ترین حالت فقط 10 میتوانند جوانه بزنند.

  2- اما روش دوم به دلیل بازدهی بالاتر نسبت به روش اول به‌صورت متداول مورد استفاده قرار میگیرد، روش گلخانه ای میباشد. مراحل استفاده از این شیوه به این گونه است که ابتدا دانه ها را درون گلخانه میکارند. پس از گذشت 6ماه تا 1سال رسیدگی، تعداد زیادی از دانه جوانه میزنند و آماده ی انتقال از خاک گلخانه به خاک زمین کشت میباشد.

  پس از کاشت گیاه داخل خاک، زمانی حدود 3 تا 4 سال نیاز است تا دانه ی جوانه زده آنقدر رشد کند تا به درختی تبدیل شود که دیگر میتواند محصول بدهد.

  همانطور که در ابتدا گفتیم زمان نسبتا زیادی صرف پرورش قهوه میشود، به قدری که برای پرورش یک درخت قهوه از صفر تا رسیدن به گیلاس قهوه، به زمانی معادل 4 تا 5 سال نیاز دارید.

ویژگی های ظاهری درخت قهوه

  پس از گذشت نهایتا 4 سال بعد از کاشت دانه ی جوانه زده در خاک، کم‌کم درخت شروع به جوانه زدن میکند که این یعنی باید آماده برداشت میوه شد. جالب است که شکل و شمایل شکوفه های درخت قهوه همانند گل یاسمن میباشد.

  قطعا وقتی یک درخت برای رسیدن به مرحله برداشت به 4 الی 5 سال زمان نیاز دارد، شکل ظاهری آن هم تغییر بسیاری میکند و رشد چشمگیری را رقم میزند. ارتفاع هر درخت میتواند قهوه به 4 تا 11 متر برسد که عدد قابل توجهی است.

عمر و مناطق قابل پرورش قهوه

  هر درخت قهوه بطور میانگین میتواند بین 20 تا 30 سال عمر کند.

  مناطقی که دارای شرایط مناسب جهت کاشت و پرورش قهوه میباشند، عموما در نزدیک خط قرار دارند. یکی از اصلی ترین ملزومات آب و هوایی جهت پرورش قهوه، دارا بودن آب و هوای بارانی و گرم آفتابی منطقه ی کشت میباشد.

همه گیری تدریجی قهوه در جهان

  قهوه هم مثل هر محصول دیگری اوایل به صورت بومی تولید میشد و بعد از آن که کشاورزان توانستند نیاز مردم کشور خودشان را فراهم کنند، شروع به صادر کردن قهوه به کشورهای همسایه کردند. قهوه هم پس از گذشت چندین قرن یعنی در قرن 14 میلادی کم کم آوازه اش را به سرتاسر جهان رساند.

صادرات قهوه ابتدا در شبه جزیره عربستان

  اولین مقصد این گیاه دوست داشتنی شبه جزیره عربستان بود که بازرگانان در قرن 14 میلادی توانستند قهوه را به این منطقه ببرند تا مطابق انتظار مورد توجه قشر زیادی از مردم قرار بگیرد.

سرانجام ورود قهوه به ایران!

  پس از شبه جزیره ی عربستان ابتدا قهوه در قرن 15 وارد کشور یمن که یکی از همسایگان نزدیک ایران بود شد. بعد از گذشت تقریبا یک قرن سرانجام این نوشیدنی دوست داشتنی وارد ایران شد.

شاه عباس صفوی زمینه ساز ترویج قهوه در ایران

بعد گذشت چندین قرن بالاخره ایرانیان هم مزه ی تلخ ولی در عین حال شیرین این گیاه را چشیدند. ورود قهوه به ایران با ماجراهای بسیاری همراه بوده که در ادامه به آنها میپردازیم.

قهوه جایگزین مشروبات الکلی!

با توجه به این که در دوره ی صفوی دین رسمی مردم و کشور اسلام بود، مردم از مصرف مشروبات الکلی خودداری میکردند و همین امر موجب شد تا قهوه بطور خودکار جایگزین مشروبات الکلی شود.

همانطور که احتمالا در کتاب تاریخ خواندید شاه عباس صفوی اسلام و شیعه را بعنوان دین و مذهب رسمی کشور اعلام کرد؛ بنابر این معیشت تمام مردم تحت الشعاع دین اسلام قرار گرفت. در آن دوره مصرف مشروبات الکلی امری رایج بوده است اما با توجه به حرام بودن مصرف این نوشیدنی ها، مردم تصمیم به جایگزینی یک نوشیدنی دیگر به‌جای موارد دارای الکل کردند و چه گزینه ای مناسب تر و بهتر از قهوه؟!

شکل گیری قهوه خانه ها

قهوه در عصر صفوی ابتدا در خانه ها مورد استفاده قرار میگرفت و هنوز مکان خاصی برای تهیه و عرضه ی آن به مردم ساخته نشده بود. اما پس از گذشت مدت نسبتا کوتاهی، فراگیر شد و به یکی از اقلام ضروری در زندگی هر فرد بدل شد.

همین بین که روز به روز مصرف قهوه در حال افزایش بود، مردم گفتند چرا مکانی نباشد که همین قهوه ای که در خانه تهیه میکنیم را در خارج از خانه هایمان تهیه کند؟ و از آنجا بود که نخستین قهوه خانه ها بنا شد تا مردم اول از همه به آنجا برای نوشیدن قهوه مراجعه کنند.

آنطور که نقل شده است به احتمال زیاد اولین قهوه خانه در زمان شاه طهماسب صفوی بنا شد.

گفتنی است که در آن زمان چون حمل و نقل و مسافرت بین شهری بسیار زمانبر بو، قهوه خانه ها ی بین شهری که به آنها چایخانه هم میگفتند ساخته شد. برخی این قهوه خانه ها علاوه بر اینکه از مسافران پذیرایی میکردند، اتاق هایی داشتند که مسافران و بازرگانان بتواند در آنها استراحت کنند و توان و انرژی لازم را برای ادامه سفر کسب کنند.

انواع قهوه در عصر حاضر

  با گذشت زمان و پیشرفت علم تغذیه، دانشمندان با افزایش روزافزون آگاهی از ماهیت دانه ی قهوه و خواص آن توانستند به ترکیبات متفاوتی برسند که باعث خلق نوشیدنی های متعددی بر پایه این گیاه شد. این نوشیدنی ها برای اکثر ذائقه ها و سلایق مطلوب و  به مرور استقبال مردم سرار جهان قرار گرفت. از انواع نوشیدنی های قهوه میتوان به : اسپرسو، کاپوچینو، ماکیاتو، آمِریکانو و ریستِرِتو اشاره کرد.

تجارت قهوه

 بنظر شما آیا ممکن است گیاهی با این همه خواص و محبوبیت بعد از گذشت چندین قرن تجارت بین مللی مختص به خود را نداشته باشد؟ جواب این سوال از روز روشن‌تر است.

تجارت قهوه در سطح جهانی آنقدر گسترش یافته است که حتی چندین کشور صادرات خود را بر روی قهوه متمرکز کرده اند.

بازار قهوه در دست کدام کشورهاست؟

  با توجه به این نکته که قهوه در مناطقی که به خط استوا نزدیک تر هستند رشد میکند.

  در حال حاضر کشورهای بسیاری در تامین قهوه ی مورد مصرف جهان سهم دارند اما کشورهای آمریکای لاتین با داشتن %60 سهم از این بازار، سلطه گر بی رقیب در این عرصه هستند.

  از بین 23 کشور و منطقه ی سیاسی در آمریکای لاتین، به ترتیب کشورهای برزیل، ویتنام، کلمبیا و اندونزی بیشترین سهم را در بین کشورهای این منطقه دارند.

مقایسه ایران با جهان در میزان مصرف قهوه

  با تمام این گفته ها امروزه به جرئت میتوان ادعا کرد که قهوه پرمصرف ترین نوشیدنی بعد از آب میباشد که دلایل این محبوبیت را بطور مفصّل در بالا توضیح دادیم.

  اما در ایران کنونی کمی اوضاع متفاوت است، چرا که در حال حاضر چای را تحت عنوان نوشیدنی اول ایران میشناسند و قطعا شما هم بعنوان یک ایران این گفته را تایید میکنید.  

  میزان ترویج قهوه در سبد غذایی ایرانیان روز به روز در حال افزایش است ولی همچنان با آن روزی که قهوه بتواند جای چای را در این سبد بگیرد فاصله داریم.

کلام آخر

  در پایان با توجه به تمام این اطلاعات میتوان یقین داشت که قهوه هم مثل هر چیز دیگری اگر به اندازه و کنترل شده مورد استفاده قرار بگیرد میتواند پاسخگوی بخش وسیعی از نیازهای هر فرد باشد و این امر ابدا اتفاق بدی نیست. چرا که برخی خواص قهوه آنقدر بینظیر میباشد که محال است بتوان آنها را با همان کیفیت در گیاه و نوشیدنی دیگری یافت.

  امیدواریم از مطالعه این مقاله و مطالب گفته شده در آن لذت و آگاهی مورد نیازتان را کسب کرده باشید. منتظر مقالات بعدی ما در حوضه ی قهوه باشید.

برای مطالعه بیشتر تاریخ قهوه در ایران ایم مقاله را مطالعه کنید. آیا می‌دانید قهوه در چه تاریخی وارد ایران شده است؟

  دوست دارید مقاله ی بعدی درباره ی چه موضوعی باشد؟